-
Tenach
-
-
- Genesis 01
- Genesis 01: 1 (a)
- Genesis 01: 1 (b)
- Genesis 01: 1 (c)
- Genesis 01: 1-2: 4a
- Genesis 01: 1b
- Genesis 01: 4
- Genesis 01: 5a en 10a
- Genesis 02
- Genesis 02: 15-25
- Genesis 02: 15-3: 9
- Genesis 02: 4-25
- Genesis 02: 4a-24
- Genesis 02: 4b-25
- Genesis 03
- Genesis 03
- Genesis 03: 1-9
- Genesis 04
- Genesis 04
- Genesis 04: 1-6
- Genesis 04: 15b
- Genesis 05
- Genesis 05-09
- Genesis 06
- Genesis 06: 1-4
- Genesis 06: 5-22
- Genesis 07
- Genesis 08
- Genesis 08: 1-14
- Genesis 08: 6-16
- Genesis 09
- Genesis 09
- Genesis 09: 8-17
- Genesis 09: 8-17
- Genesis 10
- Genesis 10-11
- Genesis 11
- Genesis 11: 1
- Genesis 11: 1-9
- Genesis 11: 8-17
- Genesis 12
- Genesis 12-13
- Genesis 12: 1-8
- Genesis 13
- Genesis 14
- Genesis 15-17
- Genesis 15: 17
- Genesis 15: 7-21
- Genesis 16
- Genesis 17
- Genesis 18
- Genesis 18-19
- Genesis 18: 20-33
- Genesis 19
- Genesis 19: 2b, 8
- Genesis 20
- Genesis 20-22
- Genesis 20:16
- Genesis 21
- Genesis 21: 14
- Genesis 21: 9-12a
- Genesis 22
- Genesis 22
- Genesis 22
- Genesis 22 Samenvatting
- Genesis 22 Vragen
- Genesis 22: 12
- Genesis 22: 13
- Genesis 22: 13
- Genesis 22: 3
- Genesis 22: 3
- Genesis 22:1
- Genesis 22:1
- Genesis 23
- Genesis 23
- Genesis 23-24
- Genesis 24
- Genesis 24: 11en 29:3
- Genesis 24: 16a
- Genesis 24: 62-63a
- Genesis 24: 63
- Genesis 25
- Genesis 25-28
- Genesis 25: 19-34
- Genesis 25: 22-23a
- Genesis 25: 5-6
- Genesis 25:29, 30a, 33b, 34b
- Genesis 26
- Genesis 26: 1a,6,7a,8
- Genesis 27: 1, 5, 6, 15 en 42
- Genesis 27: 15,17 en 27b
- Genesis 27: 3
- Genesis 28
- Genesis 28: 10-15 en 31: 10-11
- Genesis 28: 10-22
- Genesis 29
- Genesis 29-31
- Genesis 29: 1-30
- Genesis 29: 23, 25-26
- Genesis 30
- Genesis 30: 22-24
- Genesis 31
- Genesis 31: 1-3
- Genesis 31: 30b, 33
- Genesis 32
- Genesis 32 en 33
- Genesis 32-35
- Genesis 32: 23-32
- Genesis 32: 26 en 32
- Genesis 32: 4, 33: 1a
- Genesis 33
- Genesis 34
- Genesis 34: 2-3
- Genesis 34: 24-25
- Genesis 34: 29
- Genesis 35
- Genesis 36
- Genesis 36-38
- Genesis 37
- Genesis 37: 3
- Genesis 37: 5-10
- Genesis 38
- Genesis 38: 14-15
- Genesis 38: 24, 26
- Genesis 39
- Genesis 39: 1-20
- Genesis 39: 10-11
- Genesis 39: 12, 17, 19, 20
- Genesis 39: 6-8a
- Genesis 40
- Genesis 40-50
- Genesis 40: 21ev
- Genesis 41
- Genesis 41
- Genesis 41: 1-27
- Genesis 41: 37-46
- Genesis 41: 40b
- Genesis 42
- Genesis 43
- Genesis 44
- Genesis 45
- Genesis 45: 1-15
- Genesis 46
- Genesis 47
- Genesis 48
- Genesis 49
- Genesis 49: 33 – 50: 26
- Genesis 50
- Genesis 50: 22-26
- Overige exegese (134) Invouwen
-
- Exodus 01
- Exodus 01-02
- Exodus 02: 1-10
- Exodus 02: 11-25
- Exodus 03-04
- Exodus 03: 1-15
- Exodus 03: 1-22
- Exodus 04: 1-31
- Exodus 06: 1-8
- Exodus 07: 14 – 12: 30
- Exodus 12-15
- Exodus 14: 9-14
- Exodus 16-18
- Exodus 17: 1-7
- Exodus 19-20
- Exodus 19: 1-11
- Exodus 20: 1-17
- Exodus 22: 20-26
- Exodus 23: 19
- Exodus 24: 12-18
- Exodus 30: 11-16
- Exodus 32-34
- Exodus 32: 7-14 (1)
- Exodus 32: 7-14 (2)
- Exodus 34: 27-35
- Exodus 34: 33-35
- Exodus 34: 4-9
- Overige exegese (12) Invouwen
-
- Deuteronomium 04: 1-2, 9-20
- Deuteronomium 04: 32-40
- Deuteronomium 04: 32-40
- Deuteronomium 05: 6-21
- Deuteronomium 06: 20 – 25
- Deuteronomium 06: 4
- Deuteronomium 10: 12-24
- Deuteronomium 10: 16
- Deuteronomium 13: 2-6
- Deuteronomium 15: 1-11
- Deuteronomium 18: 15-20
- Deuteronomium 24: 17-22
- Deuteronomium 26: 5-11
- Deuteronomium 30: 15-20 (1)
- Deuteronomium 30: 15-20 (2)
- Deuteronomium 30: 9-14
- Deuteronomium 32: 4-40
- Overige exegese (2) Invouwen
-
-
-
- 1 Samuel 01-03
- 1 Samuël 01: 1-20
- 1 Samuel 01: 1-20
- 1 Samuël 02: 1-36
- 1 Samuël 03: 1-10
- 1 Samuel 04
- 1 Samuel 04-05
- 1 Samuel 05
- 1 Samuel 06
- 1 Samuel 08
- 1 Samuel 09-10
- 1 Samuel 11
- 1 Samuel 12-15
- 1 Samuel 16
- 1 Samuël 16: 1-13
- 1 Samuel 17
- 1 Samuel 18-20
- 1 Samuel 21
- 1 Samuel 21-23
- 1 Samuël 24
- 1 Samuel 24-26
- 1 Samuel 28-31
- Overige exegese (7) Invouwen
-
- Jesaja 01: 18-26
- Jesaja 06: 1-8
- Jesaja 07: 10-17
- Jesaja 08: 23 – 09: 6
- Jesaja 11: 1-10
- Jesaja 12
- Jesaja 25: 1-6
- Jesaja 25: 1-9
- Jesaja 26: 1-13
- Jesaja 29: 18-24
- Jesaja 30: 15-21
- Jesaja 35: 1-10
- Jesaja 40: 1-11
- Jesaja 40: 12-25
- Jesaja 41: 17-20
- Jesaja 42: 1-7
- Jesaja 43: 1-12
- Jesaja 43: 9-12
- Jesaja 45: 1-7
- Jesaja 45: 15-19
- Jesaja 45: 20-25
- Jesaja 49: 1-7
- Jesaja 49: 13-18
- Jesaja 50, 52 en 54
- Jesaja 51: 1-6
- Jesaja 51: 9-11
- Jesaja 52: 1-7
- Jesaja 52: 7-10
- Jesaja 55: 6-13
- Jesaja 56: 1-8
- Jesaja 58
- Jesaja 61: 10 - 62: 3
- Jesaja 63: 19-64: 8
- Jesaja 63: 7-14
- Jesaja 65: 17-25
- Jesaja 66: 10-14
- Overige exegese (21) Invouwen
-
-
-
Evangeliën
-
- Johannes 06: 1-15
- Matteüs 01: 18-25
- Matteüs 02: 1-18
- Matteüs 03: 1-12
- Matteüs 03: 13-17
- Matteüs 04: 1-11
- Matteüs 04: 12-22
- Matteüs 05: 1-12
- Matteüs 05: 17-26 en 37
- Matteüs 05: 33-48
- Matteüs 06: 24-34
- Matteüs 09: 36-10:15
- Matteüs 11: 2-11
- Matteüs 11: 25-30
- Matteüs 13: 1-23
- Matteüs 13: 1-23
- Matteüs 13: 24-43
- Matteüs 13: 44-52
- Matteüs 14: 13-21
- Matteüs 15: 21-28
- Matteüs 16: 21-27
- Matteüs 17: 1-9
- Matteüs 17: 14-20
- Matteüs 18: 15-20
- Matteus 18: 21-35
- Matteüs 20: 1-16
- Matteüs 21: 23-32
- Matteüs 21: 33-43
- Matteüs 21: 33-44
- Matteüs 22: 1-14
- Matteüs 22: 15-22
- Matteüs 22: 34-46
- Matteüs 24: 14-34
- Matteüs 25: 1-13
- Matteüs 25: 14-30
- Matteüs 25: 31-46
- Matteüs 25: 31-46
- Matteüs 26: 1-14
- Matteüs 28: 16-20
- Overige exegese (24) Invouwen
-
- Lucas 01: 26-38
- Lucas 02: 1-20
- Lucas 02: 21
- Lucas 02: 36-38
- Lucas 02: 41-52
- Lucas 03: 1-6
- Lucas 04: 1-13
- Lucas 04: 14-21
- Lucas 07: 1-10
- Lucas 07: 11-17
- Lucas 07: 36-50
- Lucas 08: 26-39
- Lucas 08: 4 – 15
- Lucas 09: 28-36
- Lucas 09: 51-62
- Lucas 10: 1-20
- Lucas 10: 23 – 37
- Lucas 10: 25-37
- Lucas 10: 38-42
- Lucas 10: 38-42
- Lucas 11: 1-13
- Lucas 12: 13-21
- Lucas 12: 13-21
- Lucas 12: 32-40
- Lucas 12: 49-56
- Lucas 13: 1-9
- Lucas 13: 22-30
- Lucas 14: 1-11
- Lucas 14: 1,7-14
- Lucas 14: 12-24
- Lucas 14: 12-24
- Lucas 14: 12-24
- Lucas 14: 25-33
- Lucas 15: 1-10
- Lucas 15: 11-32
- Lucas 16: 1-8
- Lucas 16: 19-31
- Lucas 18: 1-8
- Lucas 18: 9-14
- Lucas 19: 1-10
- Lucas 19: 41-48
- Lucas 20: 9-19
- Lucas 22: 1-39
- Overige exegese (28) Invouwen
-
- Marcus 01: 1-13
- Marcus 01: 12-15
- Marcus 01: 14-20
- Marcus 02: 23-03
- Marcus 04: 26-34
- Marcus 04: 35-41
- Marcus 05: 25-34
- Marcus 06: 30-44
- Marcus 06: 45-52
- Marcus 07: 1-23
- Marcus 07: 24-30
- Marcus 07: 31-37
- Marcus 08: 1-21
- Marcus 08: 22-26
- Marcus 08: 27-9:1
- Marcus 09: 14-29
- Marcus 09: 30-37
- Marcus 10: 1-16
- Marcus 10: 1-16
- Marcus 10: 1-16
- Marcus 10: 1-16
- Marcus 10: 2-12
- Marcus 10: 46-52
- Marcus 12: 28-34
- Marcus 12: 38-13: 2
- Marcus 9: 2-10
- Overige exegese (11) Invouwen
-
- Johannes 01: 1-14
- Johannes 01: 1-14
- Johannes 01: 19-28
- Johannes 02: 1-11
- Johannes 02: 13-22
- Johannes 03: 1-16
- Johannes 03: 1-21
- Johannes 04: 5-26 (42)
- Johannes 05: 1-18
- Johannes 08: 1-11
- Johannes 08: 1-11
- Johannes 08: 1-11
- Johannes 08: 31-59
- Johannes 09
- Johannes 10: 1-10
- Johannes 11: 1-44
- Johannes 12: 20-33
- Johannes 14: 1-14
- Johannes 14: 15-29
- Johannes 15: 1-8
- Johannes 16: 16-24
- Johannes 17: 1-13
- Johannes 20: 1-18
- Johannes 20: 19-23 (31)
- Johannes 21: 1-14
- Lucas 20: 27-38
- Overige exegese (11) Invouwen
-
-
Brieven
-
- Romeinen 01: 1-7
- Romeinen 04: 1-12
- Romeinen 05: 1-11
- Romeinen 05: 12-15
- Romeinen 05: 6-11
- Romeinen 06: 3-4 en 8-11
- Romeinen 08: 09 en 11-13
- Romeinen 08: 14-17
- Romeinen 08: 18-23
- Romeinen 08: 26-27
- Romeinen 08: 28-30
- Romeinen 08: 35 en 37-39
- Romeinen 08: 8-11
- Romeinen 09: 1-5
- Romeinen 10: 8-13
- Romeinen 11: 13-15 en 29-32
- Romeinen 11: 33-36
- Romeinen 12: 1-2
- Romeinen 12: 1-8
- Romeinen 13: 8-10
- Romeinen 13: 8-14
- Romeinen 14: 7-9
- Romeinen 15: 4-13
- Romeinen 16: 25-27
- Overige exegese (9) Invouwen
-
- Hebreeën 01: 1-12
- Hebreeën 01: 1-13
- Hebreeën 03: 1-14
- Hebreeën 04: 12-16
- Hebreeën 05: 1-10
- Hebreeën 05: 1-10 en 06: 9-12
- Hebreeën 07: 23-28
- Hebreeën 09: 11-15
- Hebreeën 10: 1-18
- Hebreeën 10: 19-25 en 36-39
- Hebreeën 11: 1-16
- Hebreeën 11: 17-29
- Hebreeën 12: 1-4
- Hebreeën 12: 22-29
- Hebreeën 12: 5-13
- Hebreeën 13: 1-6
- Overige exegese (1) Invouwen
-
Colofon
Matteüs 04: 1-11
De beproeving in de woestijn
Door Peter van ’t Riet
Opmerking vooraf: Over deze perikoop heb ik uitvoerig geschreven in hoofdstuk 5 van mijn boek Zonder Tora leest niemand wel (Kok, Kampen 1986; Folianti, Zwolle 2010). Daar ook vindt u de literatuurverwijzingen.
Toen Matteüs zijn evangelie schreef, had hij alleen het Evangelie van Markus als voorbeeld. Ongetwijfeld heeft Matteüs dat evangelie een belangrijk geschrift gevonden, want hij nam er veel uit over en volgde grotendeels Markus’ verhaallijn. Maar in zijn ogen viel er meer te vertellen en moesten er andere accenten worden gelegd. Onze perikoop is daar een sprekend voorbeeld van. Het verhaal bij Markus dat Matteüs tot voorbeeld strekte (Markus 1:12-13), is immers maar twee verzen lang: “En terstond dreef de geest hem uit naar de woestijn. En hij werd in de woestijn veertig dagen verzocht door de satan en hij was bij de wilde dieren, en de engelen dienden hem” (Nbg-1951).(1) Matteüs heeft dit korte verhaal van Markus als raamvertelling gebruikt om een echt midrasj-verhaal te schrijven, waarin hij de betekenis van Jezus, zoals hij die zag, voor het voetlicht brengt. Aan zijn verhaal heeft hij voor zijn Grieks-Joodse lezers de vorm van het klassieke drama gegeven:
– Markus 1:12-13a als “proloog” (4:1-2),
– daarna drie scènes met beproevingen (4:3-4, 5-7, 8-10),
– Markus 1:13b in de “epiloog” (4:11).
De drie scènes hebben alle drie aanknopingspunten in Exodus en Deuteronomium en passen perfect in de Mozes-midrasj die Matteüs in heel zijn evangelie heeft verwerkt.(2) Het verhaal is zo rijk aan verbindingslijnen met Tenach en Joodse traditie dat ik mij hier beperk tot de eerste beproeving, waarbij ik enkele kanttekeningen en actualiseringen geef.
1) Na Jezus’ doop door Johannes in de Jordaan (Matteüs 3), die parallel loopt met Israëls doortocht door de Schelfzee (Exodus 14), vormt ons verhaal over de beproevingen van Jezus in de woestijn een parallelverhaal bij de Exodusverhalen over het verblijf van Israël in de woestijn (Exodus 16 e.v.). Het gaat in deze verhalen om beproevingen, d.w.z. proeven van bekwaamheid. Voordat God met Israël of met Jezus in zee gaat, moeten zij leren en bewijzen hun rug recht te kunnen houden ook in moeilijke tijden. In de Joodse traditie geldt dat alleen de rechtvaardigen door God beproefd worden. Maar een rechtvaardige is ieder die leeft volgens de beginselen van de Tora. En voor de Tora-getrouwe mens is beproeving inherent aan het leven in deze wereld: overal liggen uitdagingen om rechtvaardigheid in te leveren voor gemakzucht en eigenbelang. Bijbelverhalen kunnen ons leren die situaties te onderkennen en zetten ons aan erover na te denken hoe we daarop kunnen reageren.
2) De veertig dagen en nachten (vers 2) verwijzen niet alleen naar de veertig jaren van Israëls leerperiode in de wildernis (Deuteronomium 29:5), maar ook naar Mozes’ dubbele verblijf op de berg, waar God hem inwijdde in de Tora (Exodus 24:18; 34:28; Deuteronomium 9:11; 10:10). Evenals Mozes vastte Jezus al die tijd (Exodus 34:28; Deuteronomium 9:9, 18). De mondelinge Tora zegt over Mozes: “Hij at geen brood alleen het brood van de Tora, hij dronk geen water alleen het water van de Tora.” Dat heeft Matteüs waarschijnlijk ook voor Jezus in gedachten gehad. In elk geval blijkt uit het volgende dat Jezus de Tora paraat had en wist toe te passen op de momenten dat het nodig was.
3) De wijze waarop de verzoeker Jezus aanspreekt wordt meestal theologiserend vertaald met “Gods Zoon” of “de Zoon van God”. De grondtekst gebruikt echter geen coherente titel, maar is functioneel. Letterlijk vertaald staat er: “Indien een zoon jij bent van de God” (vers 3). In het Jodendom – ook dat van Jezus en Matteüs – is iedereen een zoon of kind van God, die probeert naar Zijn Tora te leven (verg. Exodus 4:22; Deuteronomium 14:1; 32:5, 18-20; Lukas 3:38; Johannes 1:12; Galaten 3:26). De termen “zoon/kind van God” en “rechtvaardige” zijn bovendien identiek in de Joodse gedachtegang (zie bijv. Jezus Sirach 4:10; verg. ook Matteüs 27:54 met Lukas 23:47). De goddelijkheid van Jezus is een dogma van het latere, niet-meer-Joodse christendom en kan hier buiten beschouwing worden gelaten.
4) De beproeving van honger en “brood uit stenen” vormt een parallel met de beproeving van Israël in de woestijn en het manna dat als brood uit de hemel komt (Exodus 16:2vv.). Jezus’ antwoord dat een mens leeft “niet alleen van brood maar van elk woord uit de mond van God” (vers 4), is een letterlijke aanhaling van Deuteronomium 8:3b. In datzelfde vers (3a) wordt teruggeblikt op het manna-verhaal in Exodus 16. De achterliggende gedachte van deze beproeving en van Jezus’ Tora-antwoord is omgekeerd aan die van het marxisme zoals verwoord door Bertold Brecht: “Erst kommt das Fressen, dann kommt die Moral.” In de Tora geldt het omgekeerde: “Eerst komt de moraal (het woord van God), dan komt het eten en drinken (materiële welvaart en welzijn).” Het is een grondgedachte van de Tora dat de moraal aan het welzijn van de mens voorafgaat en die zelfs voortbrengt. Op individueel niveau betekent dit dat men zijn brood in waardigheid verwerft en eet, of men nu veel of weinig heeft. Op collectief niveau betekent dit dat een samenleving alleen welvaart en welzijn voor al haar leden kan voortbrengen als men er een hoge publieke en private moraal op nahoudt. In Bijbelse termen: als men de samenleving inricht volgens uitgangspunten die verwant zijn aan die van de Tora. Het historisch materialisme van Karl Marx is dan ook in zijn uitgangspunten strijdig met de Tora en de joodse traditie.
5) Ook bij de volgende twee beproevingen geeft Jezus er blijk van Tora-leraar te zijn in de geest van Mozes. Zijn antwoorden zijn ontleend aan verzen in Deuteronomium die op hun beurt weer verwijzen naar twee andere beproevingen van Israël in de woestijn: het gebrek aan water in Refidiem (Exodus 17) en de aanbidding van het gouden kalf (Exodus 32). Opmerkelijk is ook dat Mozes – evenals Jezus bij Matteüs – na afloop wordt bijgestaan door een engel/boodschapper (Exodus 32:34; 33:2). Van leven met de Tora gaat immers een boodschap uit naar de wereld.
Samengevat: Het verhaal van Matteüs over Jezus’ beproeving in de woestijn is een typisch voorbeeld hoe evangelisten te werk zijn gegaan: Aansluitend bij verhalen en thematieken in Tora en Profeten wordt de betekenis van Jezus, zoals zij die zagen, geactualiseerd. Daarbij gaat het niet om de exacte historische gebeurtenissen, maar om het meer abstracte betoog in verhaalvorm over de aard en de komst van de messiaanse tijd, Gods koningschap over de wereld.
Noten
(1) Ook dat verhaaltje heb ik besproken in bovenvermeld hoofdstuk.
(2) Zie mijn bijdrage voor zondag 12 februari 2017 op Matteüs 5:17-26/37 en noot 2 daarbij.